Nadciśnienie tętnicze

Zwykle nie wiemy, że mamy nadciśnienie. Dlatego każdy powinien mierzyć ciśnienie tętnicze przynajmniej raz do roku.

Nadciśnienie tętnicze jest jedną z plag współczesnej cywilizacji. Ocenia się, że choroba ta dotyczy prawie jednej czwartej dorosłych obywateli naszego kraju. Zagrożenie związane z wysokim ciśnieniem tętniczym krwi wynika z faktu, że jego bardzo wysokie wartości mogą być przyczyną bezpośredniego uszkodzenia niektórych narządów, najczęściej mózgu lub nerek. Często u osób, u których stwierdza się podwyższone ciśnienie tętnicze krwi, dochodzi do przyspieszonego rozwoju miażdżycy naczyń i pojawienia się jej powikłań: choroby wieńcowej i zawału mięśnia serca, udaru mózgu, niewydolności krążenia i niedrożności tętnic kończyn (miażdżycy zarostowej). Można przyjąć, że nadciśnienie tętnicze średnio podwaja ryzyko wymienionych chorób. Ponieważ występuje powszechnie, dlatego, obok podwyższonego stężenia cholesterolu, otyłości i palenia papierosów, zalicza się je do najważniejszych czynników ryzyka chorób układu krążenia.

Dlaczego nadciśnienie jest niebezpieczne?

Krew dostarcza tlen i substancje odżywcze do tkanek, jednocześnie odbierając produkty przemiany materii, które muszą być następnie zneutralizowane w wątrobie lub wydalone przez nerki. Ciśnienie tętnicze odpowiada sile, która sprawia, że krew znajdująca się w naczyniach przepływa przez kolejne rozgałęzienia tętnic. Ta siła nie tylko przesuwa krew przez naczynia krwionośne, ale również "naciska" na ścianę naczynia.

Zbyt wysokie ciśnienie może więc bezpośrednio uszkodzić ścianę naczynia, powodując przedostawanie się krwi do różnych tkanek. W mózgu wylew krwi zwykle powoduje poważne następstwa, prowadząc do trwałego kalectwa, a nawet zgonu chorego. Bardzo wysokie ciśnienie nasila też przesączanie się składników osocza krwi przez ścianę drobnych naczyń, wywołując obrzęk tkanek. Jeśli ma to miejsce w mózgu, który jest zamknięty w sztywnej czaszce, obrzęknięte tkanki uciskają ważne dla życia ośrodki układu nerwowego, co stanowi bezpośrednie zagrożenie życia.

Wybroczyny i obrzęki w siatkówce mogą spowodować trwałe upośledzenie widzenia. Bardzo wysokie ciśnienie tętnicze może wywołać ostrą niewydolność nerek czy serca. Stany te określa się mianem fazy złośliwej nadciśnienia tętniczego. Obecnie mamy z nią do czynienia bardzo rzadko. Przed 50 laty, gdy możliwości leczenia choroby były bardzo ograniczone, rozpoznanie fazy złośliwej równało się wyrokowi śmierci. Od chwili postawienia diagnozy długość życia chorego liczono w miesiącach.

Nadciśnienie i miażdżyca

Zwykle u osób cierpiących na nadciśnienie nie występuje postać złośliwa. Niestety, każde nieprawidłowo wysokie ciśnienie jest zagrożeniem dla zdrowia. Wysokie ciśnienie tętnicze stale "bombarduje" ściany tętnic. Powtarzające się urazy powodują najpierw zaburzenia czynności naczyń. Komórki znajdujące się w ścianie tętnicy bronią się, czego objawem jest ich mnożenie się (proliferacja) oraz zwiększone wydzielanie różnych substancji. Pod ich wpływem do ściany naczynia przenikają również komórki krwi oraz składniki znajdujące się w osoczu, np. cholesterol. Gromadzące się w ścianie naczynia komórki "obładowane" cholesterolem tworzą zalążek miażdżycy, który przez lata przekształci się w zamykającą światło tętnicy blaszkę miażdżycową. Powstanie pełnoobjawowych zmian miażdżycowych wymaga na ogół kilkudziesięciu lat życia, ale ich pierwsze ślady wykrywa się już u dzieci.

Warto przypomnieć, że zbyt wysokie stężenie cholesterolu (hiperlipidemia), palenie tytoniu i niektóre choroby metaboliczne (cukrzyca) są kolejnymi czynnikami ryzyka rozwoju miażdżycy. Ostatnio sugeruje się, że do rozwoju miażdżycy przyczyniają się również niektóre, powszechnie występujące drobnoustroje.

Wymienione czynniki ryzyka często występują łącznie z nadciśnieniem tętniczym, przez co prawdopodobieństwo groźnych powikłań jest jeszcze wyższe.

Nadciśnienie tętnicze zagraża sercu nie tylko dlatego, że przyspieszony rozwój miażdżycy w tętnicach wieńcowych grozi wystąpieniem zawału mięśnia serca. Dla utrzymania wysokiego ciśnienia krwi serce zmuszone jest do zwiększonego wysiłku. Aby mu sprostać, przerastają komórki mięśniowe. W wyniku tego powiększa się masa lewej komory mięśnia serca. Ponieważ zaopatrujące serce naczynia krwionośne nie ulegają przerostowi, powstaje stan względnego niedokrwienia mięśnia serca. Rośnie więc zagrożenie chorobą wieńcową oraz wystąpieniem groźnych dla życia arytmii.

Nadciśnienie tętnicze sprzyja rozwojowi miażdżycy nie tylko w tętnicach wieńcowych, ale również w innych naczyniach. Dlatego u osób z nadciśnieniem częściej dochodzi do takich powikłań jak tętniak rozwarstwiający aorty czy niedokrwienie kończyn. Wysokie ciśnienie jest również czynnikiem uszkadzającym drobne naczynia w kłębuszkach nerkowych. Wykazano, że skuteczne leczenie nadciśnienia jest najlepszą metodą zapobiegania nieodwracalnej niewydolności nerek.

Jaka jest przyczyna nadciśnienia tętniczego?

U części chorych wysokie ciśnienie jest objawem istniejącej choroby. Nadciśnienie towarzyszy chorobom nerek, zwężeniu tętnicy nerkowej. Rzadziej przyczyną wysokiego ciśnienia są zaburzenia czynności gruczołów dokrewnych (zwykle nadnerczy), wady serca czy choroby naczyń. W tej grupie chorych istnieje możliwość wyleczenia nadciśnienia przez usunięcie przyczyny, na przykład rozszerzenie zwężonej tętnicy nerkowej.

Najczęściej jednak u ponad 95% osób z nadciśnieniem nie udaje się wykryć jego przyczyny, dlatego mówimy wówczas o pierwotnym nadciśnieniu tętniczym. Prawdopodobnie u ludzi z pierwotnym nadciśnieniem tętniczym w powstawaniu choroby bierze udział wiele różnych mechanizmów, które prowadzą do podwyższonego ciśnienia. Ważną rolę odgrywają czynniki dziedziczne. Szacuje się, że w 50% na wartość ciśnienia tętniczego wpływają czynniki genetyczne, co tłumaczy, dlaczego nadciśnienie tętnicze często występuje rodzinnie. Badania ostatnich lat pozwoliły na identyfikację szeregu genów, które ułatwiają wzrost ciśnienia tętniczego lub zwiększają ryzyko powikłań narządowych. Okazało się, że u chorych z nadciśnieniem pierwotnym częściej występują odmiany genów, które u nosiciela zwiększają wchłanianie sodu w nerkach. Dochodzi wówczas do nadmiernego gromadzenia sodu w organizmie, co sprzyja podwyższonemu ciśnieniu. Prawdopodobnie podobny mechanizm powoduje wzrost ciśnienia tętniczego u osób spożywających duże ilości soli kuchennej (chlorku sodu).

Poza czynnikami dziedzicznymi ważną rolę w powstawaniu nadciśnienia tętniczego odgrywają wpływy środowiskowe. Zauważono, że nadciśnienie rzadko pojawia się w społeczeństwach żyjących w warunkach bliskich naturze, natomiast częstość jego występowania wzrasta w miarę cywilizowania się. Proces ten wiąże się ze zmianą diety na zawierającą znacznie więcej soli, a mniej potasu, bardziej obfitym odżywianiem się, czemu towarzyszy rozwój otyłości. Zwykle z nadciśnieniem współistnieją zaburzenia metaboliczne: hipercholesterolemia, nadmierne stężenie insuliny we krwi, otyłość. Przyjmuje się, że mogą one wpływać na wysokość ciśnienia tętniczego. Stąd mówi się nie tylko o nadciśnieniu tętniczym, ale o zespole metabolicznym (zespół X).

Stres, związany niejednokrotnie z naszym życiem, jest również czynnikiem sprzyjającym wzrostom ciśnienia. Na udział bodźców płynących z otoczenia wskazują obserwacje nad występowaniem nadciśnienia u zakonnic przebywających w klasztorach o regule nakazującej izolację od świata zewnętrznego. Okazuje się, że ich ciśnienie skurczowe było średnio o 30 mm Hg niższe aniżeli ich rówieśnic żyjących poza zakonem! Przypuszcza się zatem, że u osób o odpowiednim podłożu genetycznym nadciśnienie tętnicze rozwija się w odpowiedzi na określone warunki środowiska.

Jakie jest prawidłowe ciśnienie tętnicze?
Przyjęcie wartości 140/90 mm Hg jako granicy pomiędzy prawidłowym a wysokim ciśnieniem tętniczym opiera się na wynikach badań epidemiologicznych. Okazuje się, że od tego poziomu znacząco wzrasta ryzyko powikłań narządowych, których przyczyną jest nadciśnienie tętnicze: choroby wieńcowej, udaru mózgu. Dokładna analiza zależności pomiędzy ciśnieniem a powikłaniami wskazuje, że ryzyko to maleje u chorych z jeszcze niższymi wartościami ciśnienia. Co więcej, wydaje się, że w odniesieniu do niektórych powikłań nadciśnienia tętniczego, jak np. choroby nerek, zagrożenie niewydolnością nerek znacząco spada przy jeszcze niższych wartościach ciśnienia (około 110/75 mm Hg). Dlatego wprowadzono pojęcie ciśnienia optymalnego, za które przyjmuje się wartości nie przekraczające 120/80 mm Hg. Stąd można przyjąć, że "niskim" ciśnieniem nie należy się martwić, gdyż nie jest ono objawem choroby.

Nadciśnienie tętnicze skraca życie
Wpływ wysokości ciśnienia tętniczego na długość życia
można przedstawić za pomocą następującego porównania.
Na podstawie wyników badań epidemiologicznych można
określić średni czas życia 35-letniego mężczyzny w
zależności od wartości ciśnienia tętniczego:

Ciśnienie tętnicze (w mm Hg)              Średni wiek życia
                150/100                                        61
                 140/95                                         68
                 130/90                                         73
                 120/80                                         77

Zależność ta dotyczy wyłącznie chorych z nie leczonym
nadciśnieniem tętniczym!